Rozwój dziecka 7 miesięcy – co powinno umieć
Na co zwrócić uwagę w rozwoju dziecka w 7 miesiącu?
Rozwój dziecka około 7 miesiąca życia związany jest z nauką raczkowania. Jest to jedna z kluczowych umiejętności, którą podobnie jak pełzanie, nazywamy “kamieniem milowym” lub też kluczowym etapem. Od niej zależy ukształtowanie mózgu, a zatem również dalsze sukcesy w edukacji szkolnej i życiu zawodowym.
Jeśli chcesz zacząć prawidłowo wspierać rozwój dziecka w wieku 7 miesięcy, potrzebujesz wiedzy. Wiele przydatnych informacji znajdziesz na tej stronie, ale wszystkie dostępne są tylko na szkoleniu dla rodziców – grupowym lub indywidualnym online. Zainwestuj w rozwój dziecka dla dobra całej rodziny.
Na początek polecamy Pierwsze 18 miesięcy życia, ale warto też rozpatrzyć inne szkolenia z myślą do rozwoju intelektualnym. Poniżej znajdziesz wiele przydatnych informacji, ale pełną wiedzę zyskasz dopiero na szkoleniu: grupowym lub indywidualnym online.
Jak ocenić rozwój dziecka w 7 miesiącu?
Rozwój dziecka w wieku 7 miesięcy związany jest 6 kluczowymi umiejętnościami, które świadczyć będą o rozwoju III poziomu funkcjonalnego. Zanim je omówimy poniżej, upewnijmy się, że dotychczasowe umiejętności – charakterystyczne dla II poziomu funkcjonalnego – zostały osiągnięte. Musimy to zrobić, gdyż rozwój dziecka podobny jest do budowania domu. Nie można wybudować 3. piętra, póki nie ukończy się budowy 2. piętra.
Kiedy kończy się rozwój dziecka na II poziomie funkcjonalnym, dojrzewa druga struktura mózgu: most. Jeśli niemowlę nie osiągnęło jakiejkolwiek umiejętności charakterystycznej dla tego etapu, to należy w pierwszej kolejności uzupełnić ten zaniedbany obszar.
Co powinno umieć dziecko w wieku 7 miesięcy?
W poprzednim etapie rozwoju dziecka, kiedy rozwijał się II poziom funkcjonalny – most, niemowlę powinno było osiągnąć inną niezwykle ważną umiejętność – pełzanie. Pełzanie świadczy o dobrym rozwoju rdzenia przedłużonego, rdzenia kręgowego i mostu, jeśli jest:
- naprzemienne – a więc także symetryczne,
- bardzo dynamiczne – a więc niemowlę porusza się na duże dystanse, które sumują się w dzienny dystans 50 metrów.
Takie pełzanie rozwija także inną strukturę mózgu: ciało modzelowate, które będzie odpowiedzialne za naukę gry na instrumencie, jazdę na rowerze i wiele innych umiejętności.
Ocena rozwoju dziecka w wieku 7 miesięcy
Jeśli maluch potrafi pełzać, dynamicznie, naprzemiennie, na dystansie 50 metrów dziennie w wieku 2,5-3,5 miesiąca, to jego rozwój przebiega prawidłowo w szybkim tempie. Kiedy rozwój dziecka jest szybki, to w wieku 7 miesięcy oczekiwać będziemy dynamicznego raczkowania, prawidłowym wzorcem naprzemiennym na dystansie 400 metrów.
Rozwój dziecka przebiega w średnim tempie, jeśli w wieku 7 miesięcy potrafi ono pełzać prawidłowym wzorcem naprzemiennym z właściwą dynamiką na dystansie 50 metrów dziennie.
Jeśli w wieku 7 miesięcy potrafi pełzać, ale pełzanie nie jest na tyle dynamiczne, aby dziecko było w stanie osiągnąć dystans 50 metrów dziennie, to rozwój dziecka jest opóźniony.
Co zrobić, jeśli dziecko do wieku 7 miesięcy nie osiągnęło prawidłowego pełzania na dystansie 50 m dziennie?
Są dwie możliwości:
1. Dziecko Umie pełzać, ale nie robi tego poprawnie
Jeśli niemowlę porusza się, ale ruchy nie są pewne, dynamiczne, naprzemienne, angażujące w równym stopniu każdą kończynę, to są czynniki, które utrudniają dziecku prawidłowy rozwój. Mogą to być czynniki leżące po stronie dziecka (np. problemy neurologiczne lub słabe mięsnie) lub po stronie rodzica. Dlatego warto poznać ponad 30 gadżetów, które ułatwiają opiekę nad niemowlęciem, ale blokują rozwój. Warto jest je poznać, aby ograniczyć ich stosowanie i nie utrudniać osiągnięcia kolejnej umiejętności, jaką jest raczkowanie.
2. Dziecko Nadal nie umie pełzać
Mimo iż niemowlę jest już w wieku 4-7 miesięcy i mogłoby ćwiczyć raczkowanie, to nadal trzeba dopilnować, aby wcześniej osiągnęło prawidłowe pełzanie. Nie możemy pominąć tej umiejętności.
Niemowlę jest coraz starsze, a przez to coraz cięższe. Dlatego nauka pełzania staje się z każdym dniem trudniejsza. Dodatkowo wygasają odruchy, które ułatwiają naukę pełzania.
Często rodzice nieświadomie utrudniają naukę pełzania. Jeśli w porę tego nie zauważą, to mogą doprowadzić do sytuacji, że maluch nie osiągnie tej umiejętności na wymaganym poziomie. W ten sposób zwiększy się drastycznie ryzyko dysfunkcji rozwojowych i problemów w nauce szkolnej [1]. Dlatego jak najszybciej należy zrezygnować z tych gadżetów, które ułatwiają opiekę nad niemowlęciem, a są blokerami rozwoju. Należy też maksymalnie ułatwić naukę pełzania przez dobór odpowiednich ćwiczeń, ale także ubrania, podłoża, pozycji itp.
Rozwój dziecka w wieku 4. miesięcy
Ogromnie łatwo jest utrudnić i opóźnić rozwój dziecka w wieku 4 miesięcy. Wystarczy wybrać nieodpowiednie ubranie, matę do leżenia, ułożyć niemowlę do snu w nieodpowiedniej pozycji. Znaczenie ma również dieta. Ponadto niemowlę może mieć słabe mięśnie brzucha lub rąk. Potrzebujesz wiedzy, jak je wzmocnić.
Rozwój dziecka w wieku 5. miesięcy
Jeśli niemowlę w wieku 5 miesięcy nie osiągnęło jeszcze pełzania na wymaganym poziomie, to sytuacja jest poważna, ale nie beznadziejna. Prawdopodobnie został nam najbliższy miesiąc, aby to naprawić.
Umów się na szkolenie, zanim maluch zacznie samodzielnie siedzieć i zanim zacznie robić “samolocik”, czyli leżąc na brzuchu podnosić ręce i nogi. Naukę pełzania trzeba maksymalnie ułatwić. Można to zrobić ćwiczeniami, modyfikacją diety, zmianą ubrania, zabawek i organizacją przestrzeni, ale również budując odpowiednią konstrukcję do nauki pełzania. Musimy usunąć wszystkie “blokery rozwoju”, czyli gadżety, które ułatwiają opiekę nad niemowlęciem, ale blokują rozwój dziecka w wieku 5-7 miesięcy.
Polecane szkolenie
Rozwój dziecka w wieku 6. miesięcy
Jeśli niemowlę ma 6 miesięcy, to jest już znacznie silniejsze. Być może samodzielnie siada. Taka pozycja bardzo mu się podoba, ale nakłonienie go do nauki pełzania jest niezwykle trudnym zadaniem.
Mając 6 miesięcy większość maluszków potrafi samodzielnie siedzieć. Są jednak takie, które tego nie potrafią. Wtedy nadal są szanse, że niemowlę nauczy się pełzania.
Być może niemowlę potrafi się już przekręcać i obracać z brzucha na plecy i z pleców na brzuch. Wtedy jest bardzo prawdopodobne, że wymyśli inny sposób na przemieszczanie się niż pełzanie. Może dotrzeć do upatrzonego miejsca tocząc się po podłodze. Nie będzie wtedy chciało uczyć się pełzania.
Niemowlę, które siedzi może przesuwać się po podłodze na pupie. To również nie jest poprawny ruch. W ten sposób nie rozwinie swojego mózgu. Zwiększyło się zatem ogromnie ryzyko dysfunkcji, w tym dysleksji i problemów z nauką szkolną. Nadal można im przeciwdziałać i zmniejszyć to ryzyko, ale będzie to wymagało znacznie więcej czasu i pracy.
Podsumowanie
Jeśli niemowlę nie pełza prawidłowym wzorcem do wieku 4-6 miesięcy na dystansie 50 m dziennie, to oznacza, że ma problemy, aby się tej umiejętności nauczyć. Rodzice powinni zmodyfikować swoje zachowanie i sposób opieki nad niemowlęciem, aby maksymalnie ułatwić mu naukę pełzania.
Z każdym miesiącem maluszkowi jest trudniej zdobyć tą umiejętność. Powodów jest wiele. Tymczasem ominięcie pełzania niesie poważne skutki dla dalszego rozwoju dziecka i nauki szkolnej. Dowiedziono, że istnieje silna korelacja nieprawidłowego rozwoju motorycznego i dysfunkcji rozwojowych.
Są jednak osoby, które bagatelizują sytuację. Niestety dysfunkcje rozwojowe diagnozuje się dopiero około 10 roku życia. Pierwsze oznaki można zobaczyć u dzieci 7-letnich. Tymczasem zapobiec dysfunkcjom można tylko do 7 roku życia. Mózg jest wtedy najbardziej plastyczny i można uzupełnić zaniedbane obszary rozwoju dziecka. Obecnie na różnego typu dysfunkcje i kłopoty z nauką cierpi około 60% młodych uczniów.
Niestety nieprawidłowości w motorycznym rozwoju dziecka w 7. miesiącu nie są jedyne. Równie częste są nieprawidłowości związane są z innymi obszarami, np. odruchami z pierwszego roku życia. One też skutkują dysfunkcjami rozwojowymi w wieku szkolnym.
Co powinno umieć dziecko, które ukończyło już wiek 7 miesięcy?
Zakładając, że dotychczasowy rozwój dziecka przebiegał prawidłowo, popatrzmy co potrafi i nad jakimi umiejętnościami powinno pracować dziecko w wieku 7 miesięcy, kiedy kształtuje się trzeci poziom funkcjonalny rozwoju mózgu (patrz: Kalendarz rozwoju dziecka).
Rozwój dziecka 7. miesięcy
Pośredni okres niemowlęcy
III poziom funkcjonalny,
kiedy dojrzewa śródmózgowie
Rozwój dziecka w wieku około 7 miesięcy związany jest III poziomem funkcjonalnym, kiedy dojrzewa śródmózgowie [2]. O rozwoju tego etapu możemy wnioskować obserwując sprawność dziecka w sześciu obszarach: wzroku, słuchu, dotyku, ruchu, mowy i sprawności manualnej.
W 7. miesiącu życia dziecko pracuje nad osiągnieciem kluczowych umiejętności w sześciu obszarach:
Rozwój wzroku u dziecka w wieku 7 miesięcy
W zakresie wzroku w rozwoju dziecka, które ma 7 miesięcy oczekujemy zdolności dostrzegania szczegółów. Można to rozpoznać, obserwując, jakie obrazy fascynują maluszka. Jeśli są to obrazy czarno-białe, to świadczy to o rozwoju na I etapie funkcjonalnym. Jeśli są to duże kolorowe kształty, to dziecko jest na II etapie. Dziecko na III etapie będzie zafascynowane małymi detalami.
Rozwój słuchu u dziecka w wieku 7 miesięcy
W zakresie słuchu w rozwoju dziecka, które ma 7 miesięcy spodziewamy się rozpoznawania znaczenia dźwięków. Niemowlę powinno po słyszanym dźwięku orientować się, co się dzieje lub co za chwilę się wydarzy.
Rozwój dotyku u dziecka w wieku 7 miesięcy
W zakresie dotyku w rozwoju dziecka, które ma 7 miesięcy oczekujemy rozpoznawania podstawowych wrażeń czuciowych. Czucie powierzchniowe niemowlęcia jest coraz lepsze. Będzie je zatem fascynować różnorodność świata zewnętrznego.
Sprawność ruchowa w rozwoju dziecka 7 miesięcy
W zakresie sprawności ruchowej w rozwoju dziecka, które ma 7 miesięcy, oczekujemy raczkowania prawidłowym wzorcem naprzemiennym z właściwą dynamiką i na spodziewanym dystansie. Niemowlę powinno raczkować, poruszając się przy tym symetrycznie, ruchem naprzemiennym, bardzo dynamicznie, osiągając łączny dzienny dystans 400 m.
Rozwój mowy u dziecka 7 miesięcy
W zakresie mowy w rozwoju dziecka, które ma7 miesięcy, spodziewamy się tworzenia dźwięków znaczących. Niemowlę powinno zawiadamiać o swoich potrzebach lub wydawać konkretny dźwięk, chcąc wywołać określoną reakcję otoczenia.
Sprawność manualna w rozwoju dziecka 7 miesięcy
W zakresie sprawności manualnej w rozwoju dziecka, które ma 7 miesięcy oczekujemy chwytu pęsetkowego bocznego. Chwyt pęsetkowy charakterystyczny dla wieku 7 miesięcy różni się od chwytu osoby dorosłej. Bywa on nazywany nożycowym.
Ocena poziomu inteligencji
- Osiągnięcie wszystkich wspomnianych wyżej 6 umiejętności pod koniec 7 miesiąca życia świadczy o szybkim tempie. Mówimy wtedy, że poziom inteligencji ruchowej wynosi 200.
- Osiągnięcie powyższych umiejętności na wiek 12 miesięcy świadczy o średnim tempie rozwoju.
- Maluszki, których rozwój jest przez rodziców nieświadomie blokowany, lub które mają problemy neurologiczne albo uszkodzenie mózgu, mogą potrzebować na osiągnięcie wspomnianych umiejętności więcej czasu, nawet 12-14 miesięcy. Poziom inteligencji wynosi wtedy 50.
Jak wspierać Rozwój dziecka w 7. miesiącu
Rozwój dziecka w wieku około 7 miesięcy bardzo łatwo jest nie tylko niechcący opóźnić, ale też celowo przyspieszyć. Specjalne ćwiczenia ruchowe, które poprawią motoryczny rozwój dziecka w pierwszym roku życia zajmują około 8 minut. Wykonujemy je kilka razy dziennie.
Wczesna nauka czytania rozwija wzrok w takim stopniu, że niemowlęta, które miały niewłaściwą zbieżność gałek ocznych, osiągały ich poprawne ustawienie zaledwie po dwóch tygodniach nauki czytania. Nauka czytania rozwija też myślenie operacyjne, a to ma ogromne znaczenie w rozwoju mowy. Odpowiednie prezentacje dla niemowlęcia wykonujemy kilka razy dziennie, przy czym łączny czas w ciągu dnia nie przekracza pół minuty.
Ćwiczenie zdolności matematycznych również zajmuje około minuty. Aktywowanie słuchu absolutnego zajmie nieznacznie dłużej. Najdłużej zajmuje trening zdolności językowych. Sprawdź naszą ofertę, co dokładnie możesz zrobić, aby zacząć prawidłowo wspierać rozwój dziecka w wieku 7 miesięcy.
Jak wspierać rozwój dziecka w pierwszym roku
Co powinno niepokoić w rozwoju dziecka w 7 miesiącu?
Powinno Cię niepokoić, jeśli zauważasz choćby jedno z poniższych:
- nie próbuje raczkować właściwym ruchem naprzemiennym, dążąc do pokonania dystansu 400 m dziennie,
- wcześniej nie pełzało prawidłowym ruchem naprzemiennym 50 m dziennie,
- nie tworzy własnych dźwięków o konkretnym znaczeniu, z zamiarem wywołania ściśle określonej reakcji otoczenia,
- skupia uwagę na dźwiękach, ale nie rozpoznaje ich znaczenia,
- nie skupia wzroku na bardzo małych obiektach,
- potrafi chwytać, ale nie jest zainteresowane maleńkimi obiektami,
- nie płacze w odpowiedzi na bolesny bodziec, jak wbijana igła,
- prezentuje odruchu Moro w wyniku głośnego dźwięku lub innych bodźców takich jak dźwięk sprzętów domowych, kichanie, kaszlenie itp.,
- nie chwyta wystarczająco silnie, aby podnieść całą wagę swojego ciała.
Dodatkowo prawidłowy rozwój dziecka w wieku 7 miesięcy utrudnia:
- słaby stan zdrowia dziecka,
- poród przez cesarskie cięcie,
- ulewanie,
- zastosowanie klina w łóżeczku
oraz ponad 30 gadżetów ułatwiających opiekę nad niemowlęciem.
Jeśli Twoje dziecko nie pełzało, a raczkowanie możesz nazwać jednym z poniższych określeń:
- niesymetryczne,
- ciągnąc jedną nogę za sobą,
- mało dynamiczne,
- na niewielkim dystansie – kilkanaście metrów dziennie
- niewłaściwym ruchem, zamiast naprzemiennie,
to będą widoczne negatywne skutki, o ile nie uzupełnisz zaniedbanych obszarów rozwoju dziecka. Te negatywne skutki są widoczne najczęściej dopiero po 6 roku życia, kiedy jakakolwiek zmiana organizacji neurologicznej mózgu już nie jest możliwa. Dlatego należy uzupełnić rozwój dziecka (a w szczególności tych zaniedbanych struktur) jak najszybciej.
Jeśli Twój maluch jest na tyle silny, że staje przy meblach, to nauczenie go pełzania i raczkowania będzie już niemożliwe. Możesz jednak uzupełnić zaniedbane obszary, choć będzie to wymagało więcej pracy, niż nauka pełzania i raczkowania. Dowiesz się jak to zrobić podczas szkolenia: “Ruch kluczem do inteligencji“.
Jak stymulować rozwój dziecka w 7 miesiącu życia?
Wzrok w rozwoju dziecka w 7 miesiącu życia
Od urodzenia wspieramy wzrok odpowiednimi ćwiczeniami z bitami inteligencji. Dotychczas używaliśmy już kart czarno-białych oraz kart z flagami państw, które usprawniały widzenie kolorów i kształtów. Rozpoczęliśmy również naukę czytania i matematyki, aby wspierać rozwój dziecka w zakresie wzroku, słuchu i mowy, ale także aby ćwiczyć myślenie operacyjne, kreatywność, pamięć fotograficzną, czyli inteligencję.
Na trzecim etapie funkcjonalnym rozwoju mózgu, celem jest jeszcze lepszy rozwój wzroku. Pod koniec tego okresu, oczekiwać będziemy, że maluszek będzie dostrzegać i rozpoznawać drobne elementy. W tym celu prezentujemy bity inteligencji i karty do nauki czytania z kolejnych zestawów Bitów inteligencji.
Polecany produkt
Dodatkowo na odwrocie kart znajdziesz setki informacji. Będziesz je wykorzystywać przez wiele tygodni, jeśli weźmiesz udział w warsztatach dla rodziców „Mnożenie inteligencji”.
Polecane szkolenie
W wieku 4-7 miesięcy możemy także rozpocząć naukę czytania książek. Większość rodziców, którzy uczą swoje maleństwa od urodzenia, zwleka z wprowadzeniem książek, gdyż maluszek bierze wszystko do buzi. Dlatego większość wprowadza książki do procesu nauki czytania między 6-9 miesiącem życia.
Polecane szkolenie
Zestaw do nauki czytania „Czytanie dla rozwoju. Komplet książek, gier i kart do nauki czytania” pozwoli Ci nauczyć czytać 9 książek w 9 tygodni.
Polecany produkt
Dr Aneta Czerska zbadała efekty wczesnej nauki czytania w 10-letnich badaniach, unikalnych na skalę światową. Opracowana przez nią metoda Cudowne Dziecko rozwija intelekt, kreatywność, pamięć fotograficzną, wyobraźnię i myślenie operacyjne od pierwszych dni życia.
Niemowlęta mogą zapamiętywać całe wyrazy jak obrazy, podobnie jak w metodzie Domana. Jednak najważniejsze jest to, że rozszyfrowują kod liter – same dochodzą do wniosku, która litera odpowiada za który dźwięk – dzięki czemu zaczynają czytać dowolne teksty samoistnie.
Tę nową, unikalną metodę nauki czytania możesz poznać na szkoleniu „Nauka czytania”. Możesz również poznać ją dzięki najnowszej publikacji naukowej dr Anety Czerskiej „Czytanie dla rozwoju”.
Polecany produkt
Czytanie dla rozwoju. Wczesnodziecięca nauka czytania metodą Cudowne Dziecko
Słuch w rozwoju dziecka w 7 miesiącu życia
Wiemy już, że o ile niemowlęta rodzą się z bardzo słabym wzrokiem, to posiadają słuch absolutny. Małe dziecko może też nauczyć się dowolnego języka obcego – każdy język jest dla niego obcy, nawet ojczysty, gdyż na początku nie zna żadnego i z łatwością może nauczyć się dowolnie wybranego.
Te naturalne zdolności wygasają, wraz z dojrzewaniem mózgu. W wyniku „porządków” w mózgu, usuwane są nieużywane połączenia. Pierwsze porządki mają miejsce już w szóstym miesiącu życia. Wtedy wygasają pierwsze zdolności językowe i od tego czasu ulega zawężeniu słuch absolutny. Jeśli chcesz temu przeciwdziałać, zrealizujmy temat „Mnożenie inteligencji”.
Polecane szkolenie
W pierwszym roku życia najłatwiej jest zapobiec nadwrażliwości dźwiękowej, na które cierpi ponad połowa młodych uczniów w pierwszej klasie. To jest przyczyną, dlaczego spostrzegamy, że dzieci nie potrafią się skupić i bardzo łatwo rozpraszają uwagę. Aby poznać szczegóły, przyjdź na „Pierwszy rok życia”.
Polecane szkolenie
Motoryczny rozwój dziecka w 7 miesiącu życia
Skoro celem jest dynamiczne raczkowanie, pięknym ruchem naprzemiennym, na dystansie 400 metrów, to twoje maleństwo musi wcześniej zaliczyć pełzanie: dynamicznie, prawidłowym ruchem naprzemiennym, na dystansie 50 metrów.
Jeśli obserwujesz, że niemowlę staje na czworakach, ale być może kiwa się i boi się poruszyć, to musimy wzmocnić jego poczucie równowagi. Dzięki specjalnym ćwiczeniom balansu pasywnego, które pokaże ci dr Czerska na szkoleniu Pierwsze 18 miesięcy życia, pozwolisz mu obserwować zmiany jego położenia w przestrzeni.
Polecane szkolenie
Mowa w rozwoju dziecka w 7 miesiącu życia
Im więcej będziesz do maluszka mówić, tym więcej bodźców dla rozwoju mowy dostarczysz.
Około 7 miesiąca życia dziecko przygotowuje się do nauki mowy. Już na następnym, czwartym poziomie będzie umiało użyć dwa słowa w określonym znaczeniu, podczas gdy na tym etapie wydaje dźwięki, ale dźwięki te możemy nazwać znaczącymi, gdyż niosą już określone znaczenie.
Kilka lat temu modna była nauka języka migowego dla niemowląt. O ile nauka ta wykorzystywała naturalną potrzebę do komunikacji, to nie przyspieszała nauki mowy, gdyż maluszek znajdował inne sposoby przekazania informacji o swoich potrzebach.
Rozwój mowy przyspiesza natomiast nauka czytania i wczesna nauka matematyki.
Polecane szkolenia
Manualny rozwój dziecka w 7 miesiącu życia
Niewielu rodziców ma świadomość, że już w tak młodym wieku możemy wspierać sprawność manualną. Większość z nas utożsamia rozwój manualny z rozwojem ręki. Niewielu ma świadomość, że sprawność dłoni jest efektem neurologicznego rozwoju mózgu.
Warto pamiętać, że oznaczenia wiekowe na opakowaniach zabawek informują, że są one bezpieczne, ale nie wspomagają rozwoju dziecka w wieku 7 miesięcy, gdyż producenci zabawek niewiele o tym wiedzą. Produkują zabawki, które będą się dobrze sprzedawać. Zadaniem producenta jest przekonać rodzica, że dana zabawka zapewni progres intelektualny, ale rzadko która zabawka rzeczywiście ma walory edukacyjne. Wszystko, czego dziecko faktycznie potrzebuje do rozwoju nie nosi miana „zabawki”.
Polecane szkolenie
Źródło:
[1] S. Goddard Blythe: Jak osiągać sukcesy w nauce?, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN.
[2] G. Doman: Jak postępować z dzieckiem z uszkodzeniem mózgu czyli Opóźnionym umysłowo, upośledzonym umysłowo, z dziecięcym porażeniem mózgowym, z zaburzeniami emocjonalnymi, spastycznym, wiotkim, sztywnym, z padaczką, autystycznym, atetotycznym, nadpobudliwym, z zespołem Downa. Poznań 1996, Wydawnictwo “Protext”.